Η καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνικής ζωής .

Απόσπασμα από το εγχειρίδιο Έκθεση-Έκφραση για το Λύκειο, τ. 3, Αθήνα, ΟΕΔΒ 1992, σ. 127-129   για την Ιστορια…

---

Η καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνικής ζωής – και εννοούμε τόσο τον ιδιωτικό καπιταλισμό της Δύσης όσο και τον γραφειοκρατικό καπιταλισμό της Ανατολής – δημιουργεί μια κρίση που ανανεώνεται αδιάκοπα σε όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας. Αυτή η κρίση παρουσιάζει την μεγαλύτερή της ένταση στον τομέα της παραγωγής.
Αλλά η κατάσταση βασικά είναι η ίδια σε όλους τους τομείς – είτε πρόκειται για την οικογένεια, είτε για την παιδεία, για την πολιτική, τις διεθνείς σχέσεις ή τον πολιτισμό. Παντού η καπιταλιστική διάρθρωση ισοδυναμεί με την οργάνωση της ζωής των ανθρώπων από τα έξω ερήμην των ενδιαφερομένων και αντίθετα προς τις τάσεις τους και τα ενδιαφέροντά τους. Αυτό ακριβώς εκφράζει κανείς λέγοντας ότι η καπιταλιστική κοινωνία είναι διαιρεμένη ανάμεσα σ’ ένα λεπτό στρώμα διευθυνόντων, που έχουν ρόλο να αποφασίζουν για τη ζωή όλου του κόσμου, και στην μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων, που περιορίζονται στο να εκτελούν τις αποφάσεις των διευθυνόντων και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, να υφίστανται τη ζωή τους σαν κάτι ξένο προς τον ίδιο τον εαυτό τους.

Αυτή η οργάνωση είναι βαθιά παράλογη και αντιφατική, και η αδιάκοπη ανανέωση των κρίσεών της, με οποιαδήποτε μορφή, είναι απόλυτα αναπόφευκτη. Είναι βαθιά παράλογο να θέλει κανείς να οργανώσει τους ανθρώπους, είτε πρόκειται για την παραγωγή είτε για την πολιτική ζωή, σαν να ήταν άψυχα αντικείμενα, αγνοώντας εντελώς τι σκέπτονται και τι θέλουν οι ίδιοι όσον αφορά την ίδια τους την οργάνωση. Στην πραγματικότητα ο καπιταλισμός είναι υποχρεωμένος να στηρίζεται στην στην ικανότητα αυτοοργάνωσης των ανθρώπινων ομάδων, στην ατομική και συλλογική δημιουργικότητα των παραγωγών, χωρίς την οποία δεν θα μπορούσε να επιζήσει ούτε μια μέρα. Όλη του όμως η επίσημη οργάνωση ταυτόχρονα αγνοεί και προσπαθεί να καταστρέψει, όσο το δυνατόν περισσότερο, αυτές τις ικανότητες αυτοοργάνωσης και δημιουργίας. Το αποτέλεσμα δεν είναι μόνον μια τεράστια σπατάλη, ένα αμέτρητο έλειμμα· το σύστημα ξεσηκώνει αναγκαστικά την αντίδραση, τον αγώνα αυτών στους οποίους θέλει να επιβληθεί. Πολύ πριν τεθεί ζήτημα επανάστασης ή πολιτικής συνείδησης, οι άνθρωποι δεν δέχονται, στην καθημερινή ζωή του εργοστασίου, να τους μεταχειρίζονται σαν αντικείμενα. Η καπιταλιστική οργάνωση γίνεται όχι μόνον ερήμην των ενδιαφερομένων, αλλά είναι υποχρεωμένη ταυτόχρονα να γίνεται ενάντια στους ενδιαφερομένους. Το αποτέλεσμά της δεν είναι μόνον η σπατάλη, είναι η αδιάκοπη διαμάχη.

Αν χίλια άτομα έχουν ένα δεδομένο δυναμικό οργανωτικών ικανοτήτων, ο καπιταλισμός λειτουργεί παίρνοντας ανάμεσά τους, περίπου στην τύχη, καμιά πενηνταριά, επιφορτίζοντάς τους με τα καθήκοντα διεύθυνσης και αποφασίζοντας ότι οι υπόλοιποι είναι πέτρες. Μέχρις εδώ, μιλώντας μεταφορικά, έχουμε μια απώλεια κοινωνικής ενέργειας 95%. Αλλά αυτό δεν είναι παρά μια άλλη πλευρά του θέματος.

Μια και οι υπόλοιποι 950 δεν είναι στην πραγματικότητα πέτρες, μιας και ο καπιταλισμός είναι ταυτόχρονα υποχρεωμένος να στηρίζεται στις ανθρώπινες ικανότητές τους και τις αναπτύσσει για να μπορέσει να λειτουργήσει, αντιδρούν σ’ αυτή την οργάνωση που τους επιβάλλεται και αγωνίζονται ενάντιά της. Τις οργανωτικές τους ικανότητες, που δεν μπορούν να εξασκήσουν υπέρ ενός συστήματος που τις απορρίπτει και που το απορρίπτουν, τις χρησιμοποιούν ενάντια σ’ αυτό το σύστημα. Η διαμάχη εγκαθίσταται έτσι μόνιμα στην καρδιά της κοινωνικής ζωής. Ταυτόχρονα γίνεται πηγή μιας καινούργιας απειλής: επειδή, στο εξής, η δραστηριότητα της μικρής μειοψηφίας των διευθυνόντων έχει βασικό αντικείμενο, όχι τόσο την οργάνωση της δραστηριότητας των εκτελεστών, αλλά την αντιμετώπιση του αγώνα των εκτελεστών ενάντια στην οργάνωση που τους έχει επιβληθεί. Ο βασικός ρόλος των διευθυντικού μηχανισμού παύει να είναι η οργάνωση και γίνεται ο καταναγκασμός με τις πολλαπλές του μορφές. Ο συνολικός χρόνος που ο διευθυντικός μηχανισμός ενός σύγχρονου μεγάλου εργοστασίου αφιερώνει στην οργάνωση της παραγωγής είναι λιγότερος από το χρόνο που διαθέτει, άμεσα ή έμμεσα, για να δαμάσει την αντίσταση των εκμεταλλευομένων – είτε πρόκειται για επίβλεψη, για ποιοτικό έλεγχο της παραγωγής, για υπολογισμό των «πριμ», για «ανθρώπινες σχέσεις», για διαπραγματεύσεις με τους εκπροσώπους και τα συνδικάτα είτε, τελικά, για την συνεχή απασχόληση και έμμονη ιδέα να είναι το καθετί μετρήσιμο, εξακριβώσιμο, ελέγξιμο για να εξουδετερωθεί εκ των προτέρων κάθε άμυνα που θα μπορούσαν να εφεύρουν οι εργαζόμενοι ενάντια σε μια νέα μέθοδο εκμετάλλευσης. Το ίδιο ισχύει, με τις αναγκαίες μετατροπές, για την οργάνωση του συνόλου της κοινωνικής ζωής και για τις βασικές δραστηριότητες του σύγχρονου Κράτους.

Αλλά ο παραλογισμός και αντίφαση του καπιταλισμού δεν εμφανίζονται μόνο στον χώρο της οργάνωσης, της μορφής της κοινωνικής ζωής. Εμφανίζονται ακόμα πιο πολύ στην ουσία, στο περιεχόμενο αυτής της ζωής. Περισσότερο από κάθε άλλο κοινωνικό σύστημα ο καπιταλισμός έβαλε την εργασία στο κέντρο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων – και περισσότερο από κάθε άλλο κοινωνικό σύστημα ο καπιταλισμός έβαλε την εργασία στο κέντρο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων – και περισσότερο από κάθε άλλο σύστημα τείνει να κάνει την εργασία μια δραστηριότητα καθαυτό παράλογη και χωρίς νόημα. Χωρίς νόημα όχι από την σκοπιά των φιλοσόφων ή των ηθικολόγων, αλλά από την σκοπιά αυτών που την εκπληρώνουν. Δεν μιλούμε μόνον για την «ανθρώπινη οργάνωση» της παραγωγής, αλλά για την φύση, το περιεχόμενο, τις μεθόδους, τα όργανα και τα αντικείμενα της καπιταλιστικής παραγωγής. Οι δύο πλευρές είναι βέβαια αδιάρρηκτα συνδεδεμένες, αλλά είναι πολύ πιο σημαντικό ν’ αναλύσουμε και να προβάλουμε την δεύτερη. Από την φύση της εργασίας μέσα στο καπιταλιστικό εργοστάσιο, απ’ όπου τελικά και αν προέρχεται η οργάνωσή της, η δραστηριότητα του εργαζομένου, αντί να είναι η οργανική έκφραση των ανθρώπινων ικανοτήτων του, γίνεται μια διαδικασία ξένη και εχθρική που εξουσιάζει αυτόν που την κάνει. Για τον προλετάριο, οι αρχές που ρυθμίζουν αυτήν την δραστηριότητα, οι μέθοδοι που την συγκεκριμενοποιούν, οι σκοποί που εξυπηρετεί, είναι ή πρέπει να είναι ξένοι: μ’ αυτήν την δραστηριότητα δεν τον συνδέει τυπικά παρά μια λεπτή και άθραυστη κλωστή, η ανάγκη να κερδίσει τη ζωή του. Η ίδια του η δουλειά, η ίδια η μέρα εργασίας του που θα αρχίσει, ορθώνονται μπροστά του σαν εχθροί. Γι’ αυτό η εργασία σημαίνει ταυτόχρονα έναν διαρκή ακρωτηριασμό, μια συνεχώς ανανεωνόμενη σπατάλη δημιουργικής δύναμης και μια ακατάπαυστη διαμάχη ανάμεσα στον εργαζόμενο και στην δραστηριότητά του, ανάμεσα σ’ αυτό που έχει τάση να κάνει και σ’ αυτό που είναι υποχρεωμένος να κάνει.

Και απ’ αυτήν την άποψη ο καπιταλισμός δεν καταφέρνει να επιζεί παρά μόνον στον βαθμό που η πραγματικότητα δεν συμμορφώνεται με τις μεθόδους και το πνεύμα του. Μόνον στον βαθμό που η «επίσημη» οργάνωση της παραγωγής – και της κοινωνίας – συνεχώς παρεμποδίζεται, διορθώνεται, συμπληρώνεται από την πραγματική αυτοοργάνωση των εργαζομένων, μόνον σ’ αυτόν τον βαθμό το σύστημα καταφέρνει και λειτουργεί. Μόνον στον βαθμό που η πραγματική στάση των εργαζομένων απέναντι στην εργοδοσία διαφέρει από την στάση που θα έπρεπε να έχουν, σύμφωνα με το περιεχόμενο και με την φύση της εργασίας στον καπιταλισμό, μπορεί η διαδικασία της εργασίας να έχει πράγματι αποτελεσματικότητα. Οι εργαζόμενοι κατορθώνουν να αφομοιώσουν και να καταλάβουν τις γενικές αρχές που ρυθμίζουν την εργασία τους – αρχές που, κατά την λογική του καπιταλιστικού συστήματος θα έπρεπε να τους είναι απρόσιτες και τις οποίες το σύστημα προσπαθεί με όλους τους τρόπους να συσκοτίσει. Οι εργαζόμενοι συγκεκριμενοποιούν διαρκώς αυτές τις αρχές σε σχέση με τις ειδικές συνθήκες στις οποίες βρίσκονται – ενώ αυτή η συγκεκριμενοποίηση θα έπρεπε να γίνεται μόνον από τον διευθυντικό μηχανισμό, που υποτίθεται ότι αυτός είναι ο ρόλος του.

[απόσπασμα από το εγχειρίδιο Έκθεση-Έκφραση για το Λύκειο, τ. 3, Αθήνα, ΟΕΔΒ 1992, σ. 127-129]

για την Ιστορια…

Θέματα -Πηγές-Σκέψεις-Τεχνικές & εργαλεία για τη διδασκαλία της

ΣΧΕΤΙΚΑ:

• Ο καρκίνος της Ανθρωπότητας

• Ἀνδρεία Μηλίων και η Λογική της Υποταγής