Η κατάρρευση του αυτονόητου και η εξέγερση των κορόιδων…

Θανάσης Γκότοβος
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κρίση χρέους, που έχει ήδη μετεξελιχθεί σε γενικότερη οικονομική, κοινωνική και πολιτική κρίση στην Ελλάδα, έχει για όσους την υφίστανται – και, όπως σε κάθε κατοχή, δεν την εισπράττουν όλοι το ίδιο –κάτι από την οδύνη και την αγωνία του εξασθενημένου ζώου σε μια αγέλη που δέχεται επίθεση. Η βουκολική αναλογία έχει τα προβλήματά της, αλλά και την αξία της.  Ένα κοπάδι που δέχεται επίθεση λύκων και προσπαθεί να την αντέξει, με τα πιο ανθεκτικά μέλη να προβληματίζονται αν πρέπει να φροντίσουν μόνο για το πώς θα αποκρούσουν την επίθεση όσοι έχουν προοπτική σωτηρίας, αφήνοντας πίσω τους βραδυπορούντες, ή αν πρέπει να συμπεριληφθούν στη συλλογική άμυνα και τα αδύναμα μέλη της παρέας.

Τα ερωτήματα που γεννά μια τέτοια εικόνα σήμερα, με την εμπειρία τριών χρόνων κρίσης, είναι πολλά. Ιδού μερικά: Τι έπαθαν ξαφνικά οι λύκοι και δεν κυνηγούν στα γνώριμα για αυτούς λημέρια; Πού είναι οι τσοπάνηδες να τους «χουγιάξουν» μήπως αλλάξουν πορεία και στόχο; Τι τη θέλουν τόση μεγάλη σοδειά οι λύκοι; Και ποιος άνοιξε τις πόρτες από το ζωολογικό κήπο, όπου υπήρχαν τουλάχιστον κάποιοι στοιχειώδεις κανόνες-φραγμοί στην απληστία τους;
Υπάρχει, όμως, ένα ειδικό ερώτημα που αφορά τα υποψήφια «ψοφίμια», τα εξασθενημένα ζώα της αγέλης. Γιατί είναι τόσο κοκαλιάρικα, γιατί μένουν πάντα πίσω, γιατί δεν έχουν τις αναγκαίες αντοχές στην επίθεση; Πώς γλίστρησαν στο ρόλο του θύματος; Και αν τα υποψήφια θύματα είναι συλλογικότητες, ολόκληρα κράτη και οι οικονομίες τους, τι διαδραματίζεται εντός των τειχών; Ποιοι προσδοκούν να βγουν από το στόμα του λύκου πλουσιότεροι και ισχυρότεροι; Ποιοι ασχολούνται με το πώς θα κερδίσουν από την επίθεση;
Το ερώτημα για το πώς η Ελλάδα – ειδικά η Ελλάδα, ως πρότυπο του κράτους-στόχου των «αγορών» – κατάντησε να γίνει ο ασθενέστερος κρίκος της Ευρωζώνης, δεν έχει ακόμη απαντηθεί πειστικά. Οι υποτιθέμενοι αρμόδιοι – ημεδαποί και αλλοδαποί, φιλέλληνες, ουδέτεροι και μισέλληνες – έχουν δώσει τις πιο αντιφατικές απαντήσεις που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί. Τόσο για την αιτία του κακού, όσο και τη θεραπεία του. Και καταλάβαμε όλοι τα όρια αλλά και τις χρήσεις της Οικονομικής «επιστήμης».
Κάποιες απαντήσεις που έχουν δοθεί στο ερώτημα έχουν ωστόσο μερική αξία, σαν τα κομμάτια ενός παζλ που μόνο όταν συντεθούν αποκτούν πραγματικό νόημα. Ανευθυνότητα, ανομία, απληστία, διαφθορά, ιδιοτέλεια στην κοινωνία και το κράτος, και κυρίως στο «διευθυντικό» του προσωπικό, αναφέρονται συχνά ως οι βασικές εγχώριες αιτίες της κρίσης. Το ερώτημα, όμως, είναι τι γέννησε αυτές τις όντως καταστροφικές  στάσεις και πρακτικές. Διότι είναι γεγονός ότι η Ελλάδα εξασθένησε και έγινε το πιο εύκολο θύμα των «αγορών» αφ’ ενός, και ο πιο διάσημος σάκος του μποξ, αφ’ ετέρου. Ολόγυμνη, γίνεται εδώ και τρία χρόνια αντικείμενο σαδιστικών ηδονοβλεψιών, χωρίς να μπορεί ούτε να κρυφτεί, ούτε να προστατευτεί από τα αδυσώπητα βλέμματα. Όπως το έθεσε πολύ ωμά και ο «φιλέλλην» υπουργός Οικονομικών της Βαυαρίας, Herr Söder, «κάποτε έρχεται η στιγμή που πρέπει να ξεντυθεί κανείς μπροστά στη μαμά..». Ξέχασε να πει ότι δεν μπορεί να παραμένει συνέχεια ξεβράκωτος…
Η ρίζα του κακού που έδωσε τη φύτρα για τις «αρετές» αυτές του ελληνικού δημόσιου μεταπολιτευτικού βίου είναι πολιτισμική και έχει ονοματεπώνυμο. Λέγεται ανομική συναλλαγή. Η διαφορά ανάμεσα στη θεσμική και την ανομική συναλλαγή είναι ότι η πρώτη προϋποθέτει την έμπρακτη αναγνώριση εκ μέρους των συναλλασσόμενων ενός πλαισίου κανόνων, επισήμως θεσμοθετημένων, οι οποίοι δεσμεύουν και τους δύο (ή περισσότερους) εταίρους στη συναναστροφή τους. Εδώ η συναλλαγή δεν είναι τίποτε άλλο παρά η εκπλήρωση αναγνωρισμένων αμοιβαίων προσδοκιών. Πιο απλά: κάνω μια αίτηση και ζητώ από μια υπηρεσία ένα χαρτί. Αυτή δια του προσωπικού της θεωρεί αυτονόητο ότι οφείλει να ετοιμάσει το χαρτί, όπως προβλέπουν οι κανόνες, χωρίς περαιτέρω «επιβάρυνση» του αιτούντος. Και εδώ είναι ακριβώς που μπαίνει στο παιχνίδι η κουλτούρα της ανομίας. Που στην πράξη μεταφράζεται στο εξής: εφόσον από μένα, ως πρόσωπο, εξαρτάται η υπογραφή (ή το αγαθό ή η υπηρεσία κλπ. ) που θα παρασχεθεί, γιατί να μην τη συνδέσω με πρόσθετες «απαιτήσεις» από τον αιτούντα; Γιατί να μην προσθέσω «επιβαρύνσεις» στην αυτονόητη – μέχρι τη στιγμή της δικής μου μαγκιάς – προσδοκία ότι οφείλω να χορηγήσω τη βεβαίωση που μου ζήτησαν;
Όταν μπει αυτή η διάσταση στη συναναστροφή μας, το οικοδόμημα των αμοιβαίων προσδοκιών πάνω στις οποίες στηρίζεται η ζωή κάθε κοινωνικής ομάδας σε περιόδους ομαλότητας, αρχίζει να φθείρεται. Και είναι πλέον θέμα χρόνου πότε θα έρθει η κατάρρευση. Η έννοια του αυτονόητου – αυτονόητο αίτημα, αυτονόητη υποχρέωση – καταρρέει. Καταρρέουν με άλλα λόγια οι φραγμοί που επιβάλλουν στους συναλλασσόμενους να περιορίζουν τα αιτήματα και τις προσδοκίες τους στα νομίμως αναγνωρισμένα. Όταν, όμως, καταρρέει η παράσταση του αυτονόητου στις συνειδήσεις των συναλλασσόμενων, η συναλλαγή αποκτά μια πρόσθετη διάσταση. Γίνεται ανομική. Και δεν έχει απολύτως καμιά σημασία πώς βαφτίζεται η διάσταση αυτή. Ανάλογα με τον ανάδοχο, η ετικέτα μπορεί να είναι μπλε, πράσινη ή κόκκινη. Αλλά παραμένει πάντοτε ιδιοτελής και πάντοτε αντικοινωνική.
Όταν η ανομική συμπεριφορά αρχίζει να νομιμοποιείται πολιτικά και ιδεολογικά, τίθεται σε κίνησε σε ολόκληρη την κοινωνία ο καταστροφικός μηχανισμός της φαυλότητας και της διαφθοράς. Αυτός που είναι ταγμένος να προσφέρει υπηρεσία στον πολίτη, συναρτά την ικανοποίηση του νόμιμου αιτήματος με άνομα αντι-αιτήματα απέναντι στον αιτούντα, ακυρώνοντας έτσι την αρχική, αυτονόητη, προσδοκία του τελευταίου ότι το αίτημά του θα ικανοποιηθεί, επειδή το δικαιούται. Εάν η ακύρωση αυτή πετύχει και γίνει «σχολή», ο αιτών «διαπαιδαγωγείται» και προσαρμόζεται στη νέα κατάσταση, προκειμένου είτε να «ξεμπλέξει», είτε να «κερδίσει» κάτι που δεν δικαιούται μεν, μπορεί να «αγοράσει» δε. Αμαρτωλές «επιβαρύνσεις» και αμαρτωλά «αιτήματα» διαδέχονται μετά το ένα το άλλο.
Πότε ξεκίνησε στη Μεταπολίτευση αυτή η «μέθοδος» διεκπεραίωσης των κοινωνικών υποθέσεων στην Ελλάδα; Φοβούμαι πως ξεκίνησε πολύ νωρίτερα. Ίσως και από την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, ως ένα «πολιτισμικό δάνειο» από την πολυ-πολιτισμική τουρκοκρατία. Πήρε όμως μεγάλες διαστάσεις και γιγαντώθηκε τις τρεις τελευταίες δεκαετίες. Τότε που λύθηκαν τα φρένα της διοίκησης σε ότι αφορά τους μηχανισμούς ελέγχου. Είναι αυτοί που σε κάθε ευνομούμενη κοινωνία φροντίζουν  – εκτός από τις… συνειδήσεις – να κινούνται οι προσδοκίες και τα αιτήματα των πολιτών μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Και όταν ακυρώνονται οι ελεγκτικοί μηχανισμοί, κανόνες δεν υπάρχουν. Ή, καλύτερα, υπάρχουν μόνο για τα κορόϊδα…
Μάλλον ήρθε ο καιρός της εξέγερσης των κορόϊδων. Στον μικρόκοσμο του καθενός πρέπει να ισχύσει: τέρμα στις «επιβαρύνσεις», τέρμα στα «αμαρτωλά» αιτήματα. Δρόμος κουραστικός και ψυχοφθόρος – γιατί προκαλεί συγκρούσεις, για την χρηστή «διαιτησία» των οποίων υπάρχουν αμφιβολίες – αλλά τόσο αναγκαίος, όσο και τα φρένα στο αυτοκίνητο…
*O Θανάσης Γκότοβος είναι καθηγητης Παιδαγωγικής του Πανεπιστημιου Ιωαννίνων.
aixmi gr
7/9/12 
-

• Το Κράτος Λάφυρο